KARDEŞ ÜLKEMİZ AZERBAYCAN

Azerbaycan coğrafyasını şöyle dört yönde izah edecek olursak batısında Ermenistan, doğusu Hazar Denizi, kuzeyinde sınırlarını iki devletle paylaşmakta Gürcistan ile Rusya güney sınır komşusu ise İran’dır.[1] Güney sınırı resmi anlamda İran ile olsa da aslında orası Azerbaycan’ın güneyi, İran’ın kuzeyi Güney Azerbaycan coğrafyasıdır. Azerbaycan’ın antlaşmalarca elinden alınıp İran’a bırakılan topraklarıdır. Azerbaycan Türkleri yaşamaktadır.

Azerbaycan Güney Kafkasya ya da Transkafkasya coğrafyasını Ermenistan ve Gürcistan ile
paylaşan bir devletidir.[2] Ve en önemlisi Kafkasya coğrafyasının bağımsız olan üç devleti bunlardır. Azerbaycan ise bunlar arasında en güçlü ve en fazla nüfusa sahip olanıdır. Aynı zamanda yüzölçümü olarak Azerbaycan en büyüğüdür.
Azerbaycan’ın başkenti Bakü’dür. Bakü limanı olan ve Hazar Denizi’ne bakan bir şehirdir. Azerbaycan Bakü haricinde 59 bölgeden, 11 kentten, ayrıca kendisine özerk olarak bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ve bir özerk bölge Dağlık Karabağ Özerk Bölgesini coğrafi olarak içine alır. Nüfusu 10 milyon civarıdır.[3]

Azerbaycan coğrafyası tarihi süreçte Azerbaycan hanlıkları döneminde savaşlardan alınan kayıplar sebebiyle 1813 yılında Gülistan Antlaşması, 1828 Türkmençay Antlaşmaları çerçevesinde dikkate alınarak kuzey ve güney olarak endekslenerek ikiye ayrılmıştır. Kuzeyi Rusya’ya, güneyi ise İran’a pay edilmiştir.[4] Kuzey ve güney olarak ayrılması Aras Nehrine göredir. Böylece tarihimizde Kuzey Azerbaycan Coğrafyasında şu anki Azerbaycan Cumhuriyeti doğarken, Güney Azerbaycan’da İran içinde kalmıştır.

Azerbaycan I.Dünya Savaşı sonucunda kurulmuştur. Tabii kurulurken Bolşevik İhtilali ve Çarlık Rusya’nın kendi içinde sıkıntılarından da yararlanmıştır. İlk Bağımsızlığı 1918 yılındadır. 1920 yılına kadar sürer, 1920-1991 yılı arasında SSCB hükmü altında yaşamını sürdürür ve 1991 yılında SSCB’nin dağılma evresinde tekrardan bağımsızlığını kazanmıştır. İşte kısaca 1918’den günümüze kadar geldiği durumu izah edecek olursak; İlk bağımsızlığını Brest Litovsk Antlaşmasının ortaya çıkardığı barış ortamı sonucunda 28 Mayıs 1918 yılında kazanmıştır. Bu bağımsızlığını Mehmet Emin Resulzade’ye borçludurlar.[5] İşte bu yüzden Azerbaycan’a ilk bağımsızlığını kazandıran Mehmet Emin Resulzade’yi kurucuları sayarlar, 28 Mayıs 1918 ilk bağımsızlık tarihi olarak görürler. Bu devletin ismi kaynaklarda Azerbaycan Halk Cumhuriyeti olarak geçer. 27 Nisan 1920 yılında SSCB kendi içinden Kızıl ordu birliklerinin Azerbaycan’a girmesiyle karşısına muhalefet tek devlet olan Azerbaycan’ın bağımsızlığını elinden aldı. Amacı Bolşevik tavırlı Azerbaycan’ı ortadan kaldırmaktı ve neticede kaldırdılar. Böylece Sovyet yönetimi başladı ve 1991 yılına kadar süren süre başladı.[6] Azerbaycan’ın ilk bağımsızlığı 2 yıl bile sürmemiştir. Çünkü 2.yıl bağımsızlığına 1 ay kala işgale uğramıştır.

Azerbaycan’da Sovyet Yönetim Dönemi: 27 Nisan 1920’de SSCB hükmü altına giren Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur ve SSCB’nin yaprak döktüğü 1991 yılına kadar süren 71 yıl SSCB hükmüyle geçmiştir. Bu dönemde Azerbaycan’ın ilk bağımsızlığını elde eden kesimi sindirme dönemidir. Aynı zamanda Azerbaycan’ı Sovyetleştirmeye yönelimdir. Misal devlet içinde bulunan partiler iktidardaki Komünist Partisi dışında kapatılmıştır. Azerbaycan’ın Türk Dünyası ile bağlantısını koparmaya çalışmışlardır. Bu devirde Azerbaycan Türklerine yeni bir isim olarak Azeri demişlerdir, Latin Alfabesini kaldırmışlardır. Bu tarz asimilasyon hareketlenmesi 1991 yılına kadar sürmüştür. 1980’lere gelindiğinde SSCB’de iktidardaki Gorbaçov’un yönetimdeki yanlışları SSCB’de içte kazanları kaynatmaya başlamıştır.[7] Kazanlar SSCB hükmü altında bulunan tüm devletlerin ateşin altına daha çok odun atmasıyla kazanı taşırmıştır. Böylece beklenen an gelmiştir ve SSCB yıkılış sürecine girmiştir. KGB (Sovyet Gizli Servisi) ve Kızıl Ordu teşkilatlarının ortak tezgâhladıkları kalkışma girişimi gerçekleştirdiler ve 20-21 Ağustos 1991 merkez Moskova’ya darbe girişiminde bulundular. Bundan da yararlanan Azerbaycan 18 Ekim 1991 yılında yeniden ikinci kez olma şartıyla bağımsızlıklarını kazandılar ve sahneye Azerbaycan Cumhuriyeti’ni sürdüler.[8] Böylece 71 yıllık esaret zinciri kırılmıştır. 18 Ekim 1991 tarihinde kurulan bu yeni Azerbaycan devleti günümüze kadar ulaşmıştır. Yeniden bağımsızlığa giderken İlk devlet başkanı Ayaz Muttalibov, daha sonra Ebulfeyz Elçibey, sonrasında Haydar Aliyev, son olarakta günümüzde de iktidarda olan İlham Aliyev cumhurbaşkanlarıdır.

Azerbaycan Cumhuriyeti; Azerbaycan Türkçesi konuşmakta, Türkiye Türkçesinden sonra Batı Türkçesinin en yaygın kolu olmuştur. Azerbaycan coğrafi şartlarında genelde ovalar çoktur. Yer altı kaynaklarına bakıldığında Azerbaycan Türk dünyasında en zengin ülkedir, doğalgaz, petrol bakımından kuvvetli bir devlet olduğunu biliyoruz. Azerbaycan %90 civarı Türk ahaliden oluşurken % 10’luk kesimin %3,9’u Rus, %1.1 oranında Ermeni yer teşkil eder. %5’lik dilimde diğer etnik unsurları temsil eder.[10]

29 Aralık 1991 tarihinde bağımsızlık için halk oylaması yapılmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti tanıyan ilk devlet Türkiye Cumhuriyeti olmuştur. 1993 yılı başlarında Azerbaycan’ı 116 devlet tanımış haldedir.[9] Azerbaycan bu yıl yani 18 Ekim 2020 itibari ile 29.bağımsızlık gününe ulaşmış olucaktır.

Azerbaycan’ın dış politikasını yönlendiren günümüze kadar gelmiş en önemli meselesi Dağlık Karabağ Sorunu’dur. Bu sorunu batısındaki komşusu Ermenistan ile yaşamaktadır. Bu sorunun tohumları 19.yüzyılda atılmış, 20.yüzyılın sonlarına kadar süre gelip savaşa dönüşmüş ve günümüz 21.yüzyıla kadar gelmiştir. Halen kesin bir çözüm sağlanamamıştır.

Daha önce Azerbaycan’a özerk olarak bağlı Nahçivan Özerk Cumhuriyeti’nden söz etmiştim. İşte Ermenilerle yaşanan bu mücadeleler kapsamında Azerbaycan’a ait başka bir toprak parçası olan Zengezur’da Ermenilere geçince Azerbaycan’ın Nahçivan Bölgesi ile toprak parçası kopmuştur. Böylece Nahçivan Özerk olmak zorunda kalmıştır iki toprak parçasını Ermenistan ayırmaktadır. Asıl önemli nokta ise şudur. Nahçıvan ile Türkiye Cumhuriyeti’nin sınır komşusu olması mühimdir. Zira iki devlet Iğdır ilinden kaynaklı devam eden küçük sınır uzantısı ile Dilucu sınır kapısı ile sağlanmaktadır. Böylece bu sınır kapısı Türkiye Cumhuriyeti’nin Türk Dünyası yani ağabey, kardeşlerin tek bağıdır.

Azerbaycan’ın İslam dünyası için ayrı bir önemi vardır. Çünkü Azerbaycan İslamın iki mezhebi Sünniler ile Şiilerin aynı camii de namaz kıldığı sayılı ülkelerdendir. Çoğunluğu Şii’dir. [11] Azerbaycan Cumhuriyeti’nin uluslararası arena da üyeliği bulunan topluluklardan bahsetmek istiyorum kısaca; İslam Konferansı Teşkilatı, Nato, Avrupa Konseyi, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konseyi, Birleşmiş Milletler, Türksoy, Karadeniz İşbirliği Teşkilatı’na üyeliği bulunmaktadır.

Azerbaycan’ın resmi kabul edilen bayrağı üç renkten oluşmaktadır. Kırmızı, yeşil ve maviden meydana gelir. Yaşanılan ve sahip olunan toprakların Türk olduğunu ifade eden mavi rengi, Müslüman olduğunu yeşil, bağımsız bir devlet olduğunu temsil eden kırmızı renklerle temsil edilmektedir. Böylece alt alta üç renk en yukarıdaki renk gök, ortadaki renk kırmızı en altta ise yeşil olarak ilan edilip, Ayrıca kırmızı rengin üstünde yoğunlaşan beyaz ay ve sekiz köşeli yıldız olarak öngörüldü.[12]

Azerbaycan coğrafyası tarihi süreçte birçok devletin toprağı olmuştur. Ana hatlarıyla tarihi süreçte şu devletler Azerbaycan’a hâkim olmuşlardır. İslam Öncesinde Azerbaycan’a IV. Yüzyıldan Milattan Önce II. Yüzyıla kadar Atropotenya, II. Yüzyıldan Milattan Sonra III. Yüzyılda topraklar Parthalar’a, Milattan Sonra III. Yüzyıldan Sasaniler’in himayesiyle VII. yüzyıla, Yine Milattan sonra I.Yüzyıldan VI.Yüzyıla kadar Albaniya devletine, Milattan Sonra VI.Yüzyıldan sonra Şirvanşahlarla VIII.Yüzyıla kadar gelmiştir.

İslamın kabullünden sonra ise Azerbaycan’a Şeddadiler, Şirvanşahlar, 1074 Malazgirt Sonrasında dönüş çerçevesinde Azerbaycan fethedilerek 1146 yılına kadar Selçuklularla, 1146- 1226’ya kadar Azerbaycan Atabeyliği ya da İldenizliler, 1226-1256 arası Harzemşahlar, 1256-1380’e kadar İlhanlılar (Moğol Hakimiyeti), 1380-1384 arası Karakoyunlular, 1384-1407 Timur hakimiyeti, 1405-1469 ikinci kez Karakoyunlular hakimiyeti, 1453-1502 Akkoyunlular, 1502-1722 Safeviler, 1502-1747 Osmanlı İmparatorluğu ile Safeviler arası Azerbaycan mücadelesi, 1747-1828 arası Hanlıklar Dönemi, 1828-1918 Çarlık Rusya hakimiyeti, 1918-1920 Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, 1920-1991 arası SSCB hâkiminde Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, 1991’den günümüze ise Azerbaycan Cumhuriyeti olmuştur.[13] Özellikle Tebriz, Erdebil için Osmanlı Devleti ile Safeviler çok mücadele etmiştir.

Azerbaycan hakkında kısaca başka bilgilere göre, Azerbaycan devleti çoğunluğu Şii mezhebine mensupluğundan 10 Muharrem Aşure Bayramını coşkuyla kutlamaktadırlar. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünün çoğunluğu Iğdır Ovası’nın devamı gibidir. Nahçıvan’ın yarım milyon nüfusu bulunmaktadır, ekonomik olarak etrafı kuzey ve doğusu Ermenistan sınırı, güneyi İran, batısı da Türkiye’dir. İran ve Ermenistan ile arası pekiyi olmadığı için, ekonomi ve alışverişini Türkiye üzerinden sürdürmektedir.[14]

KAYNAKÇA

Buniyatov, Ziya Musa, “Azerbaycan”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1991.

Dursun, Davut, “Kafkasya”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.24, İstanbul 2001.

Erkan, Hakan Sezgin, Kısacık, Sina Sevimli, Damla, Türkiye’nin Komşuları Cilt I: XV. Yüzyıldan XXI. Yüzyıla Türkiye-Azerbaycan İlişkileri ve Azerbaycan’ın Sosyal, Ekonomik Kültürel Değişimi, Kanes Yayınları, İstanbul 2015, s. 194-218.

İbrahimli, Haleddin, Uluçakar, Mustafa, Akkaya, Saffet, Kafkasya ve Çevresi, Gazi Kitabevi, Ankara 2018, s. 12.
Oder, Kerim, Azerbaycan, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1982, s. 85-86.

Oktay, Hasan, Cerrah, Ufuk, Uluslararası Politikada Kafkasya, Hitabevi Yayınları, Ankara, 2018, s. 45.

Saray, Mehmet, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.

Sarıahmetoğlu Nesrin, Yeşilot Okan, “Azerbaycan Cumhuriyeti”, Edi. Abdulvahap Kara, Fahri Solak, Bağımsızlıklarının 25.Yılında Türk Devletleri, Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayınları, İstanbul 2007.

Yeşilot, Okan, Ateş Çemberinde Azerbaycan, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2015, s. 27.

Yılmaz, Mehmet, Çağdaş Türk Dünyası Tarihi Ders Notları, Palet Yayınları, Konya 2019.