ZEKERİYA SERTEL VE TAN GAZETESİ

Mehmet Zekeriya Sertel, 1890 yılında o dönem Selanik’e bağlı olan Usturumca’da doğmuştur. Aslında Zekeriya Sertel’in asıl adı Zikri’dir.¹ Sonradan bu adı lise yıllarında kendisi Zekeriya olarak değiştirmiştir. İlköğrenimini doğduğu yerde, orta öğrenimini Selanik ve Edirne Lisesi’nde tamamladıktan sonra bir yıl Edirne İdadisine, sonra Selanik İdadisine devam etmiştir. II. Meşrutiyet’in ilan edildiği dönemde yeni açılan Selanik Hukuk Fakültesi’ne devam etmiştir. Balkan Savaşları başladığında Selanik’te bulunuyordu. Selanik’in kaybı üzerine İstanbul’a göç eden Türkler arasında yer almıştır. İstanbul’da Yunus Nadi’nin çıkarttığı Tasvir-i Efkår gazetesinde çalışmaya başlamıştır. Sonradan İstanbul Üniversitesi olarak anılacak İstanbul’daki Darülfünun yüksek öğretim kurumuna bağlı Hukuk Fakültesi’ne devam etmiştir. 1913 yılında
Maarif (Eğitim Bakanlığı)’nın eğitim için yurtdışına gönderdiği öğrenciler arasında yer almış ve Paris Sorbonne Üniversitesi’nin Sosyoloji bölümünde Durkheim’in öğrencisi olmuştur.

Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine yeniden İstanbul’a dönmüştür. 1915 yılında Sabiha Hanım’la evlenmiştir. I. Dünya Savaşı döneminde Şükrü Kaya’nı müdürlüğünü yaptığı Muhacirin Umum Müdürüğü’nde 2 yıl Aşayir (Göçmen) bölümünde çalışmıştır. Mütareke döneminde bir süre Yeni Ses adlı bir gündelik gazete çıkartmıştır. Gizli bir ihtilal örgütü kurma hazırlığı içindeyken yakalanarak Bekir ağa koğuşuna kapatılmıştır. Bir hafta süren hapisliğin ardından başyazarlığımı bir dönem Halide Edip (Adivar) Hanımın yapacağı Büyük Mecmua adlı dergiyi çıkarmıştır. Mustafa Kemal’in Samsun’a çıkışından bir süre sonra, Halide Edip’in girişimi ile Zekeriya Sertel ile eşi Sabiha Sertel, 1917 yılında doğan ilk çocukları Sevim Sertel’i de alarak 1923 yılında New York’a gitmek üzere Türkiye’den ayrılmışlardır. Çift 1923 yılı ortalarında tekrar Türkiye’ye dönmüştür. Sertel çifti döndükleri sırada İşgal kuvvetleri henüz İstanbul’dadır. Bu durum üzere Ankara’ya geçen Zekeriya Sertel Matbuat Umum (Basın Yayın Genel) Müdürü olmuştur.²

Zekeriya Sertel, Cumhuriyetin ilânından kısa bir süre sonra mevcut görevinden ayrılır. 1924 yılında gazeteci Yunus Nadi ile Cumhuriyet gazetesini kurmuştur. Ancak kısa bir süre sonra bu gazete ile de ilişkisini kesmiştir. Bu deneyiminden kısa bir süre sonra Tuna ve Resimli Ay³ dergilerini çıkartmıştır. Şeyh Sait isyanından sonra Ankara İstiklal Mahkemesi tarafından 3 yıl kalebentliğe (sürgünlük) mahkûm edilir ve 1,5 yıl Sinop’ta kalır.⁴ 1930’da Son Posta gazetesini çıkartır. Yunus Nadi Bey’le birlikte Hayat Ansiklopedisi’ni yayınlarken Son Posta gazetesinin bir yolsuzluk haberinden dolayı tekrar hapse girer. Bu kez de 1.5 yıl hapislikten sonra bir genel aftan yararlanarak hapisten çıkar. 1934 yılında ise Halil Lütfi ve Ahmet Emin Yalman ile beraber Tan gazetesini kurarlar.

Gazetesinin Kuruluşu

Tan gazetesi 1934 yılında34 daha önce aynı adla yayınlanmakta olan bir gazetenin Zekeriya Sertel ve Halil Lütfi tarafından satın alındı ve yayın hayatına Serteller’i de katarak devam etti. Zekeriya Sertel genel afla håpisten yeni çıkmış ve yayıncılığa dönme kararı almıştı. Bu gazeteye Sabiha Sertel tarafından emperyalizmin ajanı, Amerikan mandacısı olarak nitelenen Ahmet Emin Yalman da ortaktı. Sabiha Sertel de gazeteye yazı vermeye başlamıştı.⁵

Tan gazetesi kurulduğunda Atatürk hayattadır. Ancak bu yıllarda ülkede basın üzerinde ağır yaptırımlar getiren yasalar yürürlüktedir. Bunun en önemli nedeninin devrimlerin tehlikeye düşmesi ihtimali olduğu açıktır.⁶ Bu sınırlamalarda içteki gelişmelerin yanı sıra 1929 ekonomik bunalımın yarattığı havanın da etkisi olmuştur.

Tan gazetesinin yazarları arasında sonradan Türkiye Sosyalist Partisi’ni kuracak olan Esat Adil de vardı. Naci Sadullah da gazetenin diğer yazarlarından biriydi. Gazetenin bu ilk döneminde yazı kadrosunda bulunan Refik Halit (Karay), Burhan Felek, gibi değişik politik görüşlerden yazarlar gazetenin el değiştirmesinden sonra ayrılmışlardır.

SSCB, Mart 1945’te, Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Paktını tek taraflı olarak feshedeceğini açıkladı. Moskova Antlaşması’nın II. Dünya Savaşı’ndan sonra oluşacak yeni koşullara göre yeniden düzenlenmesini istiyordu. Savaş yıllarında SSCB, Boğazlar’ın yeterince güvenli olmadığını düşünüyor ve Boğazlar’ın güvenliğinin Türk-Sovyet ortak denetiminde olmasını istiyordu. Bu arada, Sovyet basınında SSCB’nin Türkiye’nin doğusundan toprak istediği haberleri yayınlanıyordu. Bu durum, savaşın son yıllarında canlanmaya başlayan Türk-Amerikan ilişkilerinin gelişmesine de yol açtı.

Tan Gazetesi

Dış politikada meydana gelen bu gelişmeler karşısında, Tan gazetesi, Türkiye- Sovyet ilişkilerinin iyileştirilmesini ve geliştirilmesini savunan tek yerli basın organıydı. Bu politikasıyla Tan, diğer basın organları tarafından eleştirilmeye, özellikle de gazetenin yazarları Zekeriya Sertel ve Sabiha Sertel hakkında ağır suçlamalar yapılmaya başlandı. Bu eleştiriler ve suçlamalar, iktidardaki Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) hükümetini de etkiliyordu.⁷

Diğer yandan CHP’den istifa eden Celâl Bayar, Adnan Menderes, Tevfik Rüştü Aras ve Fuad Köprülü gibi üst düzey politikacıların Cumhuriyet Halk Partisi’nden ayrılıp yeni bir parti kurmaya yönelmeleri, Tan gazetesi ile onun yazarları Zekeriya Sertel, Sabiha Sertel’le aralarındaki sıkı ilişkiler, gazetenin yazan Tevfik Rüştü Aras’ın Türk-Sovyet ilişkilerinin yeniden canlandırılmasına ilişkin yazılan, gazeteyi iktidarın ve milliyetçilerin boy hedefi haline getirmişti.⁸
CHP’den aynılarak Demokrat Parti’yi kuracak liberallerin çıkardıkları Görüşler adlı derginin ilk sayısı 24 Kasım 1945 tarihinde yayımlandı. Sabiha Sertel’in bu dergide yayımladığı “Zincirli Hürriyet” makalesini komünist içeriğe sahip olmakla itham eden Hüseyin Cahit Yalçın, 3 Aralık 1945’te Tanin’de “Kalkın Ey Ehli Vatan” başlıklı bir yazı yayımlar ve Görüşler dergisini hedef gösterdi.⁹

4 Aralık 1945 günü çok sayıda üniversite öğrencisi, Turancılar ve İslamcılardan oluşan grup İstanbul Üniversitesi’nden yola çıkarak Vatan gazetesine yürümek istedi, ancak Muharrem Ergin’in “Arkadaşlar, Vatan gazetesi bizim için asıl tehlike değildir, biz Tan gazetesini protesto etmek için toplandık, Tan’a doğru yürüyelim” uyarısıyla Tan’a yöneldi.¹⁰
Göstericiler Tan gazetesinin yönetim bölümüyle matbaası tahrip etti ve yağmaladı. Bu arada genellikle sol yayınlar satan ABC ve Berrak kitapevleri de yağmalandı. “Allah! Allah!”, “Komünistlere ölüm!” nidalarıyla Beyoğlu’na çıkan göstericiler, burada da sol eğilimiyle bilinen Görüşler dergisiyle Yeni Dünya ve La Turquie Kemaliste gazetelerine saldırdılar. Olaylarda çok sayıda insan da yaralandı.

Yaşanan bu olaylar sonrasında Sertel’ler ülkeyi terk etmek zorunda kalarak ülke dışına yerleşmişle ve Tan gazetesi kapatılmıştır.

1. Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, Gözlem Yayınları, Üçüncü Basım, İstanbul, Mart 1977, s. 31. ↩︎
2. Sertel, a.g.e., s. 11-135 ↩︎
3. Resimli Ay Dergisinin ilk sayısı 1 Şubat 1924 tarihinde yayınlanmıştır. ↩︎
4. Sertel, a.g.e., s. 204 ↩︎
5. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 2012, Ali Ulvi Özdemir, İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA SERTELLER VE TAN GAZETESİ (1939-1945), s.204 ↩︎
6. Özdemir a.g.m. s.205N GAZETESİ (1939-1945), s.204 ↩︎
7. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi VII. Cild, 2008, Mithat Kadri VURAL, II. DÜNYA SAVAŞI TÜRKİYESİ’NDE BİR MUHALEFET ÖRNEĞİ OLARAK “TAN” GAZETESİ, S. 389 ↩︎
8. Yıldız, Mustafa Doğaner, Yasemin; Cumhuriyet Döneminde Sansür 1923-1973, Ankara, 2007, s. 65 ↩︎
9. Özdemir, a.g.m., s. 212 ↩︎
10. Sertel, a.g.e., s. 320 ↩︎